Oświecenie a absolutyzm: Konfrontacja rozumu z władzą
Epoka Oświecenia, której fundamentem była wiara w moc rozumu, stanowiła punkt zwrotny w dziejach europejskiej myśli politycznej. Filozofowie oświeceniowi, tacy jak Wolter czy Monteskiusz, odrzucali absolutyzm w tradycyjnym rozumieniu, postulując oparcie władzy na rozumie, prawach człowieka i równych prawach obywateli. Ich idee wprowadzały nową perspektywę, w której władza monarchów powinna być ograniczona i kontrolowana, co miało ogromne znaczenie w kontekście absolutyzmu oświeconego.
Rozum kontra władza: Absolutyzm oświecony
Absolutyzm oświecony to próba pogodzenia tradycyjnego absolutyzmu z ideami oświeceniowymi. Monarchowie tacy jak Fryderyk II Wielki czy Józef II podejmowali reformy w duchu oświeceniowym, starając się łączyć silną centralną władzę z racjonalnym podejściem do zarządzania państwem. Jednak mimo zaawansowanych idei, te monarchie nie były w pełni demokratyczne, a ich absolutystyczny charakter często stał w opozycji do praw człowieka i wolności obywatelskich. Z jednej strony władza była coraz bardziej zorganizowana na podstawie racjonalnych zasad, ale z drugiej, monarchowie nie byli gotowi zrezygnować z pełni władzy.
Wolność jednostki a absolutyzm
Myśliciele oświecenia stawiali jednostkę w centrum swojej filozofii. Podkreślali wolność, równość i prawo do samodzielnego myślenia, co w oczywisty sposób kolidowało z absolutystyczną koncepcją władzy. W ramach absolutyzmu oświeconego monarchowie podejmowali pewne reformy, takie jak likwidacja tortur, poprawa sytuacji chłopów czy szerzenie edukacji. Jednak te zmiany miały na celu głównie usprawnienie rządów, a nie rzeczywistą wolność obywateli. Wolność jednostki była wciąż ograniczona, a monarchowie nie zgadzali się na podważanie swojej absolutnej władzy.
Absolutyzm a dążenie do postępu społecznego
Absolutyzm oświecony, mimo że wprowadził pewne reformy, nie zdołał zrealizować pełnej wizji społeczeństwa opartego na wolności i równości. Filozofowie oświeceniowi, tacy jak Rousseau, ostrzegali przed niebezpieczeństwami władzy absolutnej, która mimo swoich usprawiedliwionych prób modernizacji, nie była w stanie zaspokoić prawdziwych potrzeb społeczeństwa. W rzeczywistości absolutyzm, nawet oświecony, pozostawał systemem, w którym rozum stawał w opozycji do pełnej wolności obywateli. Wprowadzenie zmian w duchu oświeceniowym miało na celu przede wszystkim zwiększenie efektywności rządów, a nie całkowite zredukowanie władzy monarchy.
Wnioski z konfrontacji rozumu i władzy absolutnej
- Oświecenie podważyło tradycyjny absolutyzm, promując idee wolności i rozumu.
- Absolutyzm oświecony starał się pogodzić władcę z reformami, ale nie uwolnił społeczeństwa od tyranii.
- Konfrontacja idei oświeceniowych z absolutyzmem ukazała granice racjonalnych reform w absolutystycznym systemie.
- Wolność jednostki pozostawała ograniczona, mimo postępu w innych dziedzinach życia społecznego.
Rola nauki w Oświeceniu: Rozwój czy tylko iluzja kontroli?
Okres Oświecenia to czas wielkich przemian, w którym nauka i racjonalizm odgrywały kluczową rolę w redefinicji ludzkiego rozumienia świata. W tym artykule przyjrzymy się roli nauki w Oświeceniu, zadając pytanie, czy rzeczywiście doprowadziła ona do prawdziwego rozwoju, czy też jedynie stworzyła iluzję kontroli nad rzeczywistością. Zrozumienie tego pytania jest niezbędne, aby docenić nie tylko osiągnięcia tamtej epoki, ale także zagrożenia, jakie niosła ona ze sobą, uwidaczniając mroczne strony ludzkiej natury.
Wzrost znaczenia nauki w epoce Oświecenia
W XVIII wieku nauka przeżywała swój złoty wiek. Wraz z pojawieniem się myśli racjonalistycznej, opierającej się na dowodach i empiryzmie, naukowcy zaczęli kwestionować dominujące wcześniej wierzenia i dogmaty religijne. Oświecenie miało na celu uwolnienie człowieka od ciemnoty średniowiecza i poprowadzenie go ku oświeconemu społeczeństwu, w którym rozum i nauka będą podstawą postępu. Dzięki filozofom takim jak Isaac Newton czy René Descartes, a także wynalazkom i odkryciom, świat zaczął wydawać się coraz bardziej zrozumiały i kontrolowalny.
Rozwój czy iluzja kontroli?
Jednak czy rzeczywiście nauka w Oświeceniu oznaczała prawdziwy rozwój ludzkości, czy też była jedynie iluzją kontroli nad światem? Z jednej strony naukowe osiągnięcia przyczyniły się do rewolucji przemysłowej, postępu w medycynie i poprawy jakości życia. Wynalazki takie jak maszyna parowa, szczepionka przeciwko ospie czy rozwój chemii zmieniały codzienne życie ludzi. Oświecenie stworzyło fundamenty dla współczesnej nauki i technologii, które miały na celu poprawę jakości życia. Z drugiej strony, w miarę jak nauka stawała się coraz bardziej dominującą siłą, zaczęły pojawiać się pytania o jej granice. Filozofowie Oświecenia, choć dążyli do wyzwolenia człowieka, sami zaczęli tworzyć dogmaty, które nie były w pełni otwarte na nowe idee. W miarę jak technologia rosła, wzrastała również kontrola nad społeczeństwem, czego przykładem były rozmaite rewolucje naukowe, które niejednokrotnie prowadziły do centralizacji władzy i pogłębiania nierówności społecznych.
Filozofowie Oświecenia a nauka
Filozofowie Oświecenia, jak Immanuel Kant, John Locke czy Voltaire, wierzyli w moc rozumu, ale także dostrzegali jego ograniczenia. Kant pisał, że Oświecenie to wyjście człowieka z jego „niedojrzałości” i „zależności od innych”. Z kolei Voltaire, choć uważał, że nauka powinna stać na czołowej pozycji w społeczeństwie, nie zapominał o zagrożeniach związanych z jej nadużywaniem, szczególnie przez instytucje władzy. Nauka miała być dla dobra człowieka, ale gdy zaczęła pełnić funkcję kontrolującą, powstawały pytania o etyczność wykorzystywania jej potencjału.
Przemiany społeczne a rola nauki
W kontekście przemian społecznych, nauka była także narzędziem w rękach władzy. Rewolucje przemysłowa i techniczna, które rozwinęły się dzięki odkryciom naukowym, spowodowały ogromne zmiany w strukturach społecznych. Z jednej strony, nauka była potężnym narzędziem emancypacyjnym, umożliwiającym rozwój edukacji i poprawę warunków życia, z drugiej jednak strony, technologia zaczęła być wykorzystywana do tworzenia hierarchii społecznych i kontrolowania mas. Potęga nauki stała się jednym z fundamentów współczesnych mechanizmów władzy i dominacji.
Lista: Mroczne strony nauki w Oświeceniu
- Kontrola społeczeństwa: Rozwój nauki stał się fundamentem dla nowoczesnych instytucji władzy, które wykorzystały technologię do kontrolowania mas.
- Mechanizm wykluczenia: W miarę jak nauka rozwijała się, pojawiły się nowe formy wykluczenia, które powstawały w wyniku nierówności dostępu do wiedzy.
- Centralizacja władzy: Dzięki odkryciom naukowym i technologicznym, państwa i instytucje mogły centralizować władzę, co prowadziło do zwiększenia kontroli nad obywatelami.
- Redukcja wolności: Choć nauka miała na celu wyzwolenie jednostki, w praktyce niejednokrotnie prowadziła do pogłębiania zależności i ograniczeń w indywidualnej wolności.
Nauka w Oświeceniu: Fundamenty współczesności
Oświecenie pozostawiło po sobie nie tylko ważne osiągnięcia naukowe, ale także pytania o miejsce nauki w społeczeństwie. Dzisiaj, kiedy technologia i nauka nadal kształtują nasze życie, warto zastanowić się, czy jesteśmy w stanie zachować równowagę między postępem a wolnością, między kontrolą a wyzwoleniem. Oświecenie było krokiem ku lepszemu rozumieniu świata, ale także przypomnieniem, że rozwój technologii i nauki niesie ze sobą nie tylko korzyści, ale i zagrożenia.
Dylematy moralne w czasach Oświecenia: Czy człowiek rzeczywiście się wyzwolił?
Okres Oświecenia to czas, który na zawsze odmienił myślenie o ludzkiej naturze, moralności i rozwoju społecznym. W XVIII wieku, kiedy dominowała wiara w moc rozumu i postępu, pojawiło się pytanie: czy człowiek rzeczywiście uwolnił się od dawnych ograniczeń i dogmatów? Filozofowie, tacy jak Immanuel Kant, Jean-Jacques Rousseau czy Voltaire, w swoich pracach starali się odpowiedzieć na to pytanie, przedstawiając wizję społeczeństwa, w którym rozum, nauka i wolność jednostki stają się kluczowymi wartościami. Jednakże, mimo niekwestionowanych osiągnięć tej epoki, niektóre ciemniejsze strony ludzkiej natury, niezmienne od wieków, zaczynają wychodzić na powierzchnię, zmieniając znaczenie „wyzwolenia”.
1. Oświecenie jako droga ku wolności, czy tylko nowa forma zniewolenia?
Oświecenie miało na celu wyzwolenie jednostki poprzez wyjście poza krąg religijnych dogmatów i feudalnych hierarchii. Na gruzach tradycyjnych systemów społecznych powstała idea równych praw dla wszystkich obywateli, odrzucenie absolutyzmu monarchicznego na rzecz równości wobec prawa. W centrum tej filozofii stał racjonalizm, który miał prowadzić do obiektywnego poznania rzeczywistości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. W myśl Rousseau, człowiek z natury jest dobry, ale to społeczeństwo deformuje jego prawdziwą naturę, skazując go na niewolę sztucznego porządku społecznego. Jednakże idea wyzwolenia jednostki z ograniczeń zewnętrznych nie przyniosła całkowitej wolności. Mimo głoszonych idei równości, w praktyce wciąż istniały silne podziały społeczne i ekonomiczne. Wydaje się, że na poziomie jednostki, mimo narzucanych reform, człowiek wciąż był ograniczony przez własne pragnienia, egoizm i ograniczoną zdolność do rozumnego postępowania. Wszakże wielu myślicieli Oświecenia, jak Kant, podkreślało znaczenie samodzielnego rozumowania w wyzwoleniu się z „młodzieńczej niepełnoletności”, co samo w sobie stanowiło nie lada wyzwanie.
2. Mroczne strony Oświecenia: Czy rozum rzeczywiście wyzwala?
Choć Oświecenie promowało rozwój nauki i rozum, nie można zapominać, że z drugiej strony epoka ta była również świadkiem rozwoju racionalnych idei, które posłużyły do usprawiedliwiania brutalnych działań, takich jak kolonializm, niewolnictwo czy nawet rewolucje krwawe, które miały na celu „wyzwolenie” jednostek przez zniszczenie dotychczasowych porządków społecznych. Oświecenie w swojej najczystszej formie, z przekonaniem o dominacji rozumu, nie uwzględniało emocjonalnej i moralnej złożoności ludzkiej natury, co prowadziło do usprawiedliwiania okrutnych środków w walce o „lepszy świat”. Przykładem tego jest rewolucja francuska, która, choć zrodziła się z idei wolności, braterstwa i równości, jednocześnie przyniosła falę brutalności i terroru. Zbrodnie popełniane w imię tych idei, jak egzekucje za pomocą gilotyny, ukazują mroczne strony Oświecenia, które niejednokrotnie były pomijane w dyskusjach o tej epoce. Chociaż rozum i nauka miały wyzwolić ludzkość od religijnych i feudalnych łańcuchów, nie zapewniały one ochrony przed nieuprawnionym wykorzystaniem władzy w imię idei „wyzwolenia”.
3. Dylematy moralne Oświecenia: W obliczu wolności i rozumu
Chociaż filozofowie Oświecenia starali się stworzyć wizję idealnego społeczeństwa opartego na rozumie, pozostawili oni otwarte pytanie o to, na czym dokładnie polega prawdziwa wolność i czy człowiek jest w stanie wyjść poza własne, wewnętrzne ograniczenia. Moralne dylematy tej epoki wynikają z faktu, że w teorii człowiek miał stać się panem siebie, jednak w praktyce nie wszystkie siły wewnętrzne były kontrolowane przez rozum. Równość, głoszona przez Rousseau, nie była w pełni osiągnięta, a różnice społeczne, jak i mroczne pragnienia, wciąż rządziły ludzkimi działaniami. Przykład stanowią również idee związane z edukacją i wychowaniem, które miały na celu wykształcenie obywatela zdolnego do samodzielnego myślenia i działania w sposób odpowiedzialny. Mimo to, nadal pozostaje pytanie: czy człowiek rzeczywiście potrafi kierować się tylko rozumem, a nie wpływem namiętności, egoizmu czy chciwości? Odpowiedź na to pytanie pozostaje wciąż otwarta, a moralne wyzwania pozostają aktualne.
dylematów moralnych Oświecenia
- Wolność vs. ograniczenia społeczne – Jakie granice wyznaczały ideały równości w rzeczywistości?
- Rozum vs. emocje – Czy rozum jest wystarczający, by uwolnić człowieka od wewnętrznych ograniczeń?
- Rewolucja vs. brutalność – Czy walka o wolność zawsze prowadzi do terroru?
4. Współczesne odniesienia: Czy idee Oświecenia wciąż mają sens?
Pomimo licznych kontrowersji, jakie pojawiły się w wyniku rozwoju idei Oświecenia, należy zauważyć, że jego dziedzictwo wciąż odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu współczesnego społeczeństwa. Wartość takich idei jak równość, wolność jednostki, a także prawa człowieka wciąż stanowią fundament współczesnych demokracji. Jednakże, mimo że rozum stał się podstawą wielu reform, nie możemy zapominać o moralnych dylematach tej epoki, które pokazują, że nie każda idea równości czy wolności prowadzi do pozytywnych zmian społecznych. Współczesne wyzwania społeczne, takie jak nierówności ekonomiczne czy walka o prawa człowieka, wciąż pozostają w centrum dyskusji, dowodząc, że dylematy moralne Oświecenia nie są bynajmniej za nami.
Od wolności do przemocy: Paradoksy rewolucji francuskiej i amerykańskiej
Rewolucje francuska i amerykańska to wydarzenia, które zdefiniowały fundamenty współczesnych idei wolności i równości. Jednak paradoksem tych rewolucji jest to, że pomimo dążenia do wolności i sprawiedliwości, obie wywołały ogromną przemoc i chaos. Oświecenie, które stanowiło intelektualne podłoże obu tych rewolucji, obiecywało wyzwolenie ludzkości, ale zderzyło się z mrocznymi stronami ludzkiej natury, które prowadziły do brutalnych konsekwencji. Dążenie do wolności w obu przypadkach zamieniło się w coś diametralnie przeciwnego: w przemoc, terror, a nawet tyranię.
Rewolucja francuska: Z walki o wolność do terroru
Rewolucja francuska, która wybuchła w 1789 roku, miała na celu obalenie absolutystycznej monarchii i wprowadzenie zasad wolności, równości oraz braterstwa. Ludzie walczyli o prawa człowieka, o społeczeństwo oparte na rozumie, a nie na religijnych dogmatach. Jednak, jak pokazały wydarzenia, marzenia te szybko zmieniły się w koszmar. Choć początkowo rewolucjoniści opowiadali się za reformami, szybko przekształcili się w grupę bezwzględnych działaczy, którzy zaczęli stosować brutalne metody do osiągnięcia swoich celów. W ciągu zaledwie kilku lat po rozpoczęciu rewolucji, władza rewolucjonistów zaczęła drastycznie rosnąć. Rewolucja, która miała na celu wyzwolenie ludzi, wkrótce przerodziła się w zamachy na życie tych, którzy nie podzielali nowych poglądów. Rewolucyjny Terror, który wybuchł w 1793 roku pod przewodnictwem Robespierre’a, to okres, w którym setki tysięcy ludzi zostały skazane na śmierć. Ich „wina” polegała na tym, że stali się przeciwnikami nowego porządku.
Rewolucja amerykańska: Wolność kosztem innych
Rewolucja amerykańska, z kolei, wydaje się być mniej brutalna niż francuska, jednak również skrywa swoje mroczne strony. Choć oficjalnie jej celem była walka o wolność i niezależność od Wielkiej Brytanii, z czasem okazało się, że wolność ta była ograniczona do białych mężczyzn. Czarni niewolnicy i rdzenni Amerykanie zostali pozostawieni poza obietnicą równych praw, a ich losy były zaniedbywane w imię wolności dla wybranych grup społecznych. O ile rewolucja amerykańska przyniosła wymierne zmiany, jak zniesienie monarchii, to jednak równocześnie rodziła wiele paradoksów. Nowo powstały kraj, oparty na zasadzie wolności, niewiele zrobił, by wyzwolić swoich najuboższych obywateli z oków niewolnictwa czy włączyć mniejszości do pełni praw obywatelskich. Była to wolność tylko dla pewnej grupy ludzi, a nie dla wszystkich. Oświeceniowi myśliciele, którzy głosili równość, w praktyce nie byli w stanie porzucić własnych uprzedzeń.
Paradoxy oświeceniowe: Wola do wolności kontra brutalność
Rewolucje, zarówno we Francji, jak i w Stanach Zjednoczonych, były głęboko związane z ideami Oświecenia, które promowały rozum, naukę, prawa człowieka i wolność jednostki. Jednak zderzenie tych idei z rzeczywistością prowadziło do paradoksów. W przypadku Francji, walka o wolność zamieniła się w brutalny terror, a w Stanach Zjednoczonych wolność była ograniczona do wybranej grupy ludzi. W obu przypadkach, zamiast pełnej realizacji oświeceniowych ideałów, doszło do powstania nowych form opresji, które były, w pewnym sensie, kontynuacją starego porządku.
paradoksów rewolucji:
- Wolność jako narzędzie przemocy: Rewolucje, które miały wyzwalać, stały się źródłem przemocy i terroru.
- Wykluczenie w imię wolności: Wolność była przyznawana tylko pewnym grupom społecznym, a inne były ignorowane lub marginalizowane.
- Równość jako złudzenie: Choć idea równości była centralna w obu rewolucjach, nie była ona realizowana w praktyce.
Przemoc jako cena rewolucji
W obu przypadkach, rewolucja nie przyniosła natychmiastowego pokoju ani stabilności. Zamiast tego, każda z nich rodziła nowe formy przemocy, które stały się integralną częścią procesu. Rewolucja francuska była pełna okrutnych wydarzeń, takich jak egzekucje na gilotynie, a rewolucja amerykańska zostawiła niewolników wśród tych, którzy mieli cieszyć się nowo zdobytą wolnością. Te paradoksy pokazują, że rewolucja nie zawsze prowadzi do pełnej realizacji ideałów wolnościowych, a raczej, w wielu przypadkach, prowadzi do kolejnych form opresji.
Ciemna strona Oświecenia: Czy naprawdę zbliżyliśmy się do ideału?
Oświecenie to epoka, która w historii filozofii i kultury zyskała ogromne znaczenie. Współczesne idee oparte na rozumie, nauce oraz postępie mają swoje korzenie w myśleniu tamtego okresu. Jednak, mimo jego osiągnięć, Oświecenie nie było wolne od mrocznych stron. Chociaż zbliżenie się do ideału cywilizacyjnego stanowiło nadrzędny cel intelektualistów XVIII wieku, skutki tego okresu nie zawsze były zgodne z oczekiwaniami. Warto zastanowić się, czy naprawdę zbliżyliśmy się do ideału, czy też jakieś ciemniejsze aspekty tej epoki pozostają nieświadome w naszym współczesnym życiu.
1. Wzrost absolutyzmu i militarnego państwa
Oświecenie, choć promowało idee równości, postępu i rozumu, równocześnie przyczyniło się do umocnienia absolutyzmu. W krajach takich jak Prusy, pod rządami Fryderyka Wielkiego, monarchia absolutna stała się nie tylko formą rządu, ale także symbolem nowoczesnej władzy. Zamiast znosić wyzysk, absolutyzm umocnił systemy ucisku, gdzie arystokracja i monarchowie koncentrowali w swoich rękach ogromną władzę. Armie, biurokracja i silne struktury państwowe były używane do stłumienia wszelkich prób buntu i ograniczenia migracji ludności. Takie państwa opierały się na masowych zasobach i represjach, aby utrzymać ład społeczny. Rządy te nie były wcale orędownikami wolności ludzkiej, jakby sugerowały niektóre utopie oświeceniowe.
2. Filozofowie a nierówności społeczne
Chociaż filozofowie Oświecenia głosili równość wszystkich ludzi, wielu z nich ignorowało lub wręcz usprawiedliwiało istniejące w społeczeństwie nierówności. Wielu przedstawicieli tej epoki, takich jak Rousseau czy Voltaire, propagowało idee oparte na wolności i równości, ale w praktyce nie były one w pełni realizowane. Społeczeństwa oświeceniowe wciąż były głęboko podzielone na klasy, a chłopi, robotnicy i kobiety często pozostawali poza obiegiem politycznym. Nawet jeśli oświeceniowi myśliciele potrafili wytykać niesprawiedliwości, to wiele ich teorii nie miało praktycznego wpływu na codzienne życie najbiedniejszych warstw społecznych. Podziały klasowe i patriarchalne wciąż dominowały życie polityczne i społeczne.
3. Nauka czy technokratyzm?
W epoce Oświecenia nastąpił rozkwit nauki i technologii, jednak niektóre z jej zastosowań były niepokojące. Postęp w dziedzinie nauki, który miał być narzędziem poprawy warunków ludzkich, w rzeczywistości często prowadził do wzrostu władzy technokratycznej. Przemiany w przemyśle i nauce stwarzały nowe formy dominacji, w których ludzie stawali się jedynie trybikami w coraz bardziej zmechanizowanej maszynie społecznej. Wraz z rozwojem nauk przyrodniczych pojawiały się też obawy związane z rozwojem broni masowego rażenia, co stawiało pod znakiem zapytania etyczność postępu technologicznego. Nauka, choć przyczyniła się do wielu pozytywnych zmian, jednocześnie rodziła nowe formy kontroli i wykorzystywania ludzi do celów militarystycznych.
4. Mroczne dziedzictwo kolonializmu
Pomimo deklarowanych ideałów równości i uniwersalizmu, Oświecenie było także epoką, w której kolonializm przeżywał swoją świetność. Czołowi myśliciele oświeceniowi, tacy jak Kant czy Hume, nie kryli swojego przekonania o wyższości cywilizacji zachodnich nad innymi kulturami. Kolonializm, który rozwijał się w tym czasie, był oparty na przekonaniu o moralnej wyższości Europejczyków i ich prawie do podporządkowania innych narodów. Oświecenie, które miało przynieść wolność i postęp, w rzeczywistości stało się fundamentem dla wyzysku i dominacji innych kultur, szczególnie w kontekście wyzysku niewolników i podboju nowych terytoriów.
5. Społeczne utopie a realia życia codziennego
Wraz z nadejściem Oświecenia, pojawiły się liczne utopie, które miały na celu stworzenie idealnego społeczeństwa. Jednak w praktyce, dążenie do utopijnych wizji często kończyło się niepowodzeniem. Filozofowie i intelektualiści tego okresu, choć proponowali nowe rozwiązania polityczne i społeczne, nie zawsze uwzględniali ludzkie słabości i ograniczenia. W wyniku tego, wizje społeczeństw idealnych były dalekie od rzeczywistości, w której panowały nierówności, wojny i konflikty. Mimo starań wielu myślicieli, takie idee nie znalazły szerokiego odzwierciedlenia w praktyce, pozostawiając ludzi wciąż zmagających się z codziennymi problemami egzystencjalnymi i społecznymi.
6. Wnioski o mrocznej stronie Oświecenia
Choć Oświecenie miało na celu wyzwolenie ludzkości poprzez rozwój nauki, filozofii i idei postępu, w rzeczywistości nie uwolniło nas od mrocznych stron ludzkiej natury. Zamiast zbliżyć się do ideału, epoka ta zintensyfikowała procesy dominacji, kontroli społecznej oraz wyzysku. Absolutyzm, kolonializm, nierówności społeczne czy militarystyczne nastawienie do nauki – to tylko niektóre z ciemnych stron tej epoki. Zatem, mimo że Oświecenie pozostawiło nam niezatarte ślady w rozwoju cywilizacyjnym, nie spełniło obietnicy idealnego świata. Nadal musimy zmagać się z wyzwaniami, które zostały zapoczątkowane przez tę epokę.